Foodelphi.com Science of Food Engineering
Eleme, tanelerin belirli büyüklükteki delik veya açıklıklardan geçebilme veya geçememe özelliğine dayanarak yapılan bir boyuta göre sınıflandırma işlemidir.
Elek analizi ya da elek çözümlemesi ise, farklı büyüklükteki tanelerden oluşan kırılmış ve/veya öğütülmüş malzemenin “Tane Boyu Dağılımı”nı saptamak için yapılmaktadır. Boyut dağılımı, bir numunede tanelerin boyutları ile miktarları arasındaki ilişkidir. Bir numunenin boyut dağılımı, bu numunede hangi boyutta ne kadar miktar malzeme bulunduğunu gösterir. Malzemenin boyut dağılımının bilinmesinin çok çeşitli yararları vardır. Bu yararların birkaçı aşağıda sıralanmıştır.
1) Boyut küçültme işlemlerinin denetimini sağlamak
2) Bir cevherin çeşitli tane boylarında mineral serbestleşme derecelerini saptamak
3) Boyut küçültme cihazlarını, verdikleri sonuçlar yönünden birbiriyle karşılaştırmak
4) Cevherlerin kırılganlık ve ufalanabilirlik derecelerini saptamak
5) Bir malzemede boyuta göre tenör dağılımlarını saptamak
6) Kırılmış veya öğütülmüş malzemenin ortalama tane boyutunu bulmak
7) Belli bir malzemeye ait boyut dağılımı özelliğinden yararlanarak, bu malzemenin herhangi bir boyut küçültme işleminden sonraki tane boyutu dağılımını tahmin etmek
Malzemelerin tane boyut dağılımlarını saptamaya yarayan çeşitli yöntemler ve teknikler vardır. Bunlar arasında en kolay olanı ve en yaygın olarak kullanılanı, laboratuvar elekleriyle yapılan “Elek Analiz Yöntemi”dir. Bu yöntemde, elek analizi için yeteri miktara azaltılmış numune elek açıklıkları birbirinden faklı olan bir dizi elekten geçirilir. Eleme işlemine en büyük delik açıklıklı elekten başlanır ve gittikçe küçülen delik açıklıklı eleklerle devam edilir. Eleme işleminde kullanılan elekler büyüklüklerine göre sınıflandırılırken “meş (mesh) numarası” kavramı kullanılır. Meş numarası bir elekte birim alan (inç2 veya mm2) başına düşen delik sayısını göstermektedir. Bununla ilgili olarak farklı standartlarda verilen elek numaraları Tablo da gösterilmiştir Eleme işlemi, elle veya otomatik olarak yapılabilir. Elle elemede, elekler teker teker kullanılır. Otomatik elemede ise bir elek sarsma makinesinden yararlanılır. Eleklerin, elek açıklıkları üstten alta doğru gittikçe küçülecek şekilde üst üste yerleştirilmesiyle hazırlanan elek seti, eleme makinesine sıkıca yerleştirilir. Makine, eleklere sürekli titreşim+eliptik dönüş+darbe şeklinde hareket verir. Eleme işlemi sonunda elekler çıkarılıp, herbir eleğin üstünde kalan miktar tartılır ve o tane boyuna ait ağırlık yüzdesi toplam malzeme miktarına oranla hesaplanır. Elde edilen sonuçlar grafiksel olarak değerlendirilir.
Elek Analiziyle İlgili Terimler
Tam elek dizisi: Elek tellerinin hepsi belirli sınıf, tip ve türlere ait standart özellikleri taşıyan eleklerin bütünüdür.
Elek gözü veya elek deliği: Elek telindeki elek levhasındaki açıklıklardan her biri bir elek gözüdür.
Delik açıklığı: Bir elek gözünün genişliğidir. (kare deliklilerde delik kenarı uzunluğu, yuvarlak deliklilerde delik çapı )
Tel çapı: Elek telinin imalinde kullanılan tellerin çapıdır.
Delik adımı: Komşu iki elek gözünün merkezleri arasındaki mesafedir.
Elek altı(-): Eleme işlemi sonunda, elenen malzemenin elek gözlerinden alta geçen kısmıdır.
Elek üstü(+): Eleme işlemi sonunda, elenen malzemeden, elek gözlerinden geçmeyip, elek üstünde kalan kısımdır.
Kritik Tane: Elek gözü açıklığına hemen hemen eşit büyüklükteki malzeme parçacığıdır.
Herhangi bir elek analizinde kullanılacak olan en iri elek açıklığı, elenecek numunedeki en iri tane boyutuna bağlı olarak seçilir. Kullanılacak en iri elek açıklığı, numunedeki en iri tane boyutundan biraz küçük olmaktadır. En iri eleği takip edecek diğer eleklerin elek açıklıklarının bir geometrik dizi oluşturması tercih edilir.
Elemenin başlangıcından itibaren elek altına geçen miktar sürekli olarak artar. Bu nedenle eleme işleminin tamamlanacağı sürenin saptanması zorunludur. Eleme süresi yukarıda sayılan ilk sekiz madde ile de yakından ilişkilidir. Eleme bitiş noktası denemelerle belirlenebilir. Elek altına geçen malzeme miktarı periyodik aralıklarla kontrol edilir. Kuru elemede eleme bitiş süresi, 1 dakikada elek elek altına geçen miktarın, başlangıçtaki malzeme miktarının %1’inden daha az olduğu zamandır.
Elek Analizi Örneği:
İkincil kırıcıda 2,5 mm’nin altına kırılmış 300 g ağırlığındaki numunenin elek analizi yapılarak elde edilen sonuçlar Çizelge 1’deki Elek Analiz Tablosu’nda verilmiştir.
…