Fonksiyonel Gıda Nedir

Fonksiyonel Gıdalar; vücudun temel besin öğelerine olan ihtiyacı karşılamanın ötesinde insan fizyolojisi ve metabolik fonksiyonları üzerinde ilave faydalar sağlayan, böylelikle hastalıklardan korunmada ve daha sağlıklı bir yaşama ulaşmada etkinlik gösteren gıdalar veya gıda bileşenleridir. Fonksiyonel besinler hiçbir işlem görmemiş doğal bir besin maddesi olabileceği gibi fonksiyonel bir besin öğesi ile zenginleştirilmiş veya genetik mühendislik yöntemleri ile değişikliğe uğratılmış bir besin de olabilir ve günlük diyetle tüketilebilir

Terminoloji

•Special Diatery Nutrients (Özel diyet gıdalar)
•Medical Foods (Tıbbi Gıdalar)
•Diatery Supplements (Besin destekleri)
•Nutraceuticals
•Therapeutic Foods (Takviye gıdalar)
•Phytochemicals
•Designer Foods (Tasarımcı gıdalar)
•Super Foods (Süper gıdalar)
•Foodiceuticals
•Medifoods
Fonksiyonel gıdalar, hastalıklardan korunma ve tedavi dahil tıbbi ya da sağlık açısından önem taşıyan ve bu amaçla kullanılan gıda veya gıdanın bir kısmıdır

•Özel Diyet Amaçlı Gıdalar:

• Belirli fiziksel ve fizyolojik koşullar ve/veya özel sağlık problemleri nedeniyle ortaya çıkan diyet gereksinimlerini karşılamak üzere formüle ve proses edilen gıdalardır. Bu gıda maddelerinin kompozisyonları normal gıda maddelerinkinden belirgin bir şekilde farklı olmalıdır. Bu gıda maddelerine; bebek devam mamaları, kilo kontrolü için enerjisi azaltılmış ve düşük enerjili gıdalar, özel tıbbi amaçlı gıdalar, düşük sodyumlu veya sodyum içermeyen tuzlar ve gıdalar, sporcu gıdaları, diyabetik gıdalar örnek verilebilir

Tıbbi Gıdalar:

Codex Alimentarius’a göre “Özel diyetetik amaçlı, özel olarak üretilen veya formüle edilen ve hasta beslenmesinde ve yalnızca hekim gözetiminde kullanılması gereken bir gıda kategorisi” olarak tanımlanmıştır. Bu tanıma göre iki spesifik karakteristik göze çarpmaktadır .
Hastaları hedefleme
Doktor gözetiminin gerekliliği

Diyet Destekleyiciler:

Geleneksel gıda formunda olmayıp; tablet, kapsül veya enkapsüle edilmiş jel veya sıvı formlarda olabilirler. Bu nedenle günlük diyetin yerini tutamaz ve öğün içerisinde normal bir gıda maddesi olarak tüketilemezler

Zenginleştirilmiş Gıdalar:

Codex Alimentarius’a göre zenginleştirme, bir gıdaya içeriğinde doğal olarak bulunan/bulunmayan bir veya birden fazla esansiyel besin öğesinin populasyonda veya populasyonun spesifik bir grubunda kanıtlanmış bir eksikliği gidermek amacıyla ilave edilmesidir

Nutraceuticals (Nutrasetikler):

Nutrasetik gıda tanımı, genel olarak fonksiyonel gıdalar ile eş anlamlı olarak kullanılabilmekte, izole edilmiş besin öğeleri, besin destekleri, “tasarlanmış” gıdalar, fonksiyonel gıdalar, bitkisel ürünler, tahıl, çorba, içecekler gibi işlenmiş ürünleri içermektedir (6).
Genel olarak fonksiyonel gıdaların tanımında varılan nokta, Avrupa’da ILSI ve Japonya’da FOSHU benzerlik göstermektedir (6).

Fonksiyonel gıda, normal besin değerlerinin ve üstünlüklerinin ötesinde fizyolojik, psikolojik veya biyolojik aktiviteler üzerindeki spesifik olumlu etkilere sahip olmalıdır. Konveksiyonel bir gıda ile aynı özellikte olmalıdır. Etkilerini normal bir diyette tüketildikleri miktarlarda gösterebilmeli, hap veya kapsül şeklinde değil de; normal diyetin bir parçası olarak tüketilebilmelidirler (6).

•Ağustos 1995 de İngiltere Tarım Balıkçılık ve Gıda Bakanlığı (MAFF) fonksiyonel gıdaları belirleyen işlevsel bir tanım geliştirmiştir. Bu; “Diğer besleyici etkileri yanında bileşiminde spesifik tıbbi veya fizyolojik faydalar sağlayan bileşenlere sahip olan gıdalar” olarak tanımlanmıştır (7).

İngiliz Beslenme Vakfı, Haziran 1994 de Fonksiyonel Gıdalar hakkında aşağıdaki açıklamaları yapmıştır (7):
Fonksiyonel gıdalar, belli başlı sağlıklı gıdalar için tüketilen gıdalardan daha fazla bir potansiyele sahiptir.

•Fonksiyonel gıdaların ortak özellikleri:

Gıda formunda ürünlerdir (kapsül veya toz halinde olmayan),
Doğal gıda bileşenleridir,
Diyetin bir parçası olarak kontrolsüz tüketimde güvenli olmalıdır,
Sağlığa olan faydaları etiket ve yapılan reklamlara uygun olmalıdır.
Fonksiyonel Gıdaların Sınıflandırılması
Fonksiyonel bileşenlerin kimyasal yapılarına göre sınıflandırılması
Isoprenoid türevleri
Fenolik maddeler
Yağ asitleri ve yapısal lipitler
Karbonhidratlar ve türevleri
Aminoasit içeren maddeler
Mikroorganizmalar (Probiyotikler)
Prebiyotikler ve Sinbiyotikler
Mineraller
soprenoidler ya da Terpenoidler

•Bitkilerdeki ikincil metabolitlerin en büyük gruplarından biridir. Bu grupta yer alan karotenoidlerin serbest radikallere karşı koruyucu etkisi olduğu, ayrıca akciğer kanserine karşı koruyucu olduğu bilinmektedir. Bu grubun önemli bir üyesi olan ve en fazla turunçgillerde bulunan limonoidlerin bazı kanser türlerinde tümör oluşumunu önlediği klinik çalışmalarla belirlenmiştir. Yine turunçgil kabuğunun esansiyal yağında bulunan limonenin, içerdiği furan halkası nedeniyle önemli antineoplastik (anormal hücre gelişimini engelleme) aktiviteye sahip olabileceği belirtilmektedir

Fenolik Maddeler

•Bitkilerde bulunan çok önemli ikincil metabolitlerdir. Bu grupta yer alan önemli bazı maddeler antosiyaninler, kumarinler, flavonoidler, tanninler ve lignindir. Bu bileşiklerin kanda kolesterol düzeyini azalttığı, osteoporotik ve antikanserojen etkili olduğu ve antioksidan aktiviteye sahip oldukları pek çok çalışmada rapor edilmektedir. Bitki flavonoidlerinin istenmeyen bakteri enfeksiyonlarını inhibe edebileceği yönünde görüşler vardır. Bu etkinin fitoaleksinlerin antibiyotik gibi davranmasıyla oluştuğu düşünülmektedir .

•Flavonoidler, bir asrı aşkın bir süredir bitkisel pigmentler olarak bilinmektedir. 1990 yılına kadar 5000 den fazla flavoid alt birimi saptanmıştır.

•Flavonidler içerdikleri C halkasındaki değişimlere göre,
flavonlar,
flavanoller,
flavanonlar,
katekinler,
antosiyanidinler
ve isoflavonlar olmak üzere altı ana gruba ayrılmaktadırlar.

•Flavonoidler serbest radikal yakalayıcısı olmaları,

• enzim aktivitelerini düzenlemeleri,

• hücre çoğalmasını inhibe etmeleri,

• antibiyotik,

• antiallerjen,

•antidiyaretik,

•antiülser ve

•antiinflamatuvar ilaç gibi hareket etmeleri nedeniyle araştırmacıların ilgisini çekmiştir.

Yağ Asitleri

•Fonksiyonel bileşen olarak en çok üzerinde durulan yağ asitleri ve türevleri; konjuge linoleik asit (CLA) ve – 3 çoklu doymamış yağ asitlerinden (- 3 PUFA) Eicosapentaenoik asit (EPA) ve dokosahexaenoik asit (DHA)’ dir. CLA en fazla sütte ve ette bulunmakta, antikanserojenik etkisinin yanı sıra atherosclerosisi yavaşlatabildiği ve bağışıklık sisteminde de etkili rol oynadığı düşünülmektedir. -3 PUFA lar bitkisel yağlarda, daha çok da balık ve deniz ürünleri yağlarında bulunmaktadır. Bu yağlarında kalp hastalıklarında risk faktörlerini pozitif yönde etkilediği bilinmektedir. EPA ve DHA biyolojik sistemlerde otooksidasyonu hızlandırmakla birlikte kalp hastalıklarını önleme etkisinin kısmen oksidasyondan kaynaklandığını ancak mekanizmanın bilinmediği rapor edilmektedir. Ayrıca anti-inflammatuar ve antikanserojen etkisi olabileceği belirtilmektedir .

Karbonhidratlar ve Türevleri

En çok bilinen fonksiyonel bileşen askorbik asittir. Nişasta, pektin, selüloz ve hemiselülozun çözünür ve çözünür olmayan besinsel lifler olarak pek çok işlevi vardır. Çözünür ve çözünmeyen liflerin kabızlığı önleyici etkilerinin yanı sıra bağırsak kanserlerini önlemedeki rolleri halen tartışılmaktadır. Polisakkaritlerin önemli bir başka grubu glukoaminoglikanlardır. Bu grubun önemli bir üyesi chondrin sulfat, eklem yaralanmalarında ve eklemlerde görülen ateşli hastalıkların tedavisinde kullanılmaktadır. Yine yulafta bulunan -glukan ın kalp hastalıkları riskini LDL kolestrolü düşürerek azalttığı bilinmektedir

Amino Asit İçeren Maddeler

•Alkoloidler, siyojenik glikozitler, proteinler, polipeptitler, aminoasitler, azotlu ve sülfürlü amino asit türevleri olarak sıralanabilirler. Biberden elde edilen kapsaisinoid alkoloidi artiritis tedavisinde kullanılmakta ve antikanserojen etkiye sahip olduğu düşünülmektedir. Crucifera familyasına ait yeşil yapraklı sebzelerde bulunan glukozilatlar ve metabolitlerinin de kalp hastalığı risklerini azaltabileceği ve bazı kanser türleri için anti-kanserojen etkiye sahip olabileceği tartışılmaktadır

Üretim ve Kullanım Amaçlarına Göre Fonksiyonel Gıdalar

•Bilimsel teknolojideki gelişmeler beslenme ve hastalıklar arasındaki ilişkiyi anlamamızı sağlamış, fonksiyonel besinlerin sağlığımızı koruması ve sağlığımızı geliştirmesindeki rolü daha çok dikkatimizi çekmiştir. Besinler artık sadece içerdikleri enerji ve birkaç besin içeriği ile değerlendirilmenin ötesinde ele alınmıştır. Bunda bilimsel teknolojinin araştırmalarının etkili olması ile birlikte tüketicilerin bilinçlenmesi, tüketici isteklerinin değişmesi etkili olmuştur.
Özellikle Japonya ve Amerika gibi gelişmiş ülke insanları günlük diyetlerindeki beklentileri değiştirmişlerdir. Sadece beslenmek ya da sadece yemiş olmaktan öteye aldıkları her besinleri özenle seçerek kendilerine, sağlıklarına getireceği yararları düşünerek günlük diyetlerini belirlemektedirler.
Tüketicilerin bilinçlenmesine, günlük diyetlerini değiştirmelerine şu nedenler yol açmıştır :

Bilim ve teknolojide meydana gelen hızlı gelişmeler

Tedavi ücretlerinin artması
Yaşlı nüfusun artması
Yaşam şeklinde meydana gelen değişiklikler
Tüketicilerin kalite ve çeşide gösterdikleri talep
Gıda ve sağlık ilişkisi hakkında toplumun bilinçlenmesi
Gıda pazarlama sistemindeki değişiklikler
Tüm bu nedenler tüketiciyi farklı beslenme arayışlarına sürüklerken gıda firmalarını ve araştırma-geliştirme bölümlerini de tüketicinin isteğine cevap aramaya itmiştir. Bunun sonucu olarak da fonksiyonel gıdalar önem kazanmıştır.

Fonksiyonel gıda ya başlı başına gıdanın kendisidir ya da fonksiyonel gıda ingredientleri kullanılarak elde edilmiş bir gıdadır. Üretim ve kullanım amaçlarına göre fonksiyonel gıdalar:
Tıbbi gıdalar
Diyet destekleyiciler (Gıda bütünleyiciler)
Özel diyet amaçlı gıdalar
Zenginleştirilmiş gıdalar
Nutrasetikler şeklinde belirlenmiştir
Fonksiyonel Ürünlerin Kategorileri

…